Probiotyki czy są nam potrzebne?

Co oznacza?

       Z greckiego pro bios oznacza dla życia. Zgodnie z definicją FAO / Światową Organizacją Zdrowia, probiotyki definiuje się jako “żywe mikroorganizmy, które po podaniu w odpowiednich ilościach przynoszą korzyści zdrowotne gospodarzowi”. Większości z nas przyjmowanie probiotyku kojarzy się z jednoczesnym stosowaniem antybiotyku (który oznacza za to anty- bios czyli anty- życie) Jelita, nazywane naszym „drugim mózgiem” znacznie zyskały ostatnio na popularności.

Nie jesteśmy tym co jemy, a bardziej tym co przyswajają nasze jelita!!!

Kryteria które musi spełniać „idealny” probiotyk (1,2,3)!!

1. mieć pochodzenie ludzkie- wyizolowany ze zdrowego mikrobiomu ludzkiego
2. być względnym lub bezwględnym beztlenowcem
3. przynależeć do ściśle określonego rodzaju i gatunku
4. być odporny na niskie ph soku żołądkowego, enzymy trawienne i na sole żółci
5. posiadać zdolność kolonizacji przewodu pokarmowego
6. powinien produkować substancje przeciw drobnoustrojowe
7. mieć dobre właściwości wzrostowe
8. powinien korzystne oddziaływać na zdrowie człowieka
9. być bezpieczny (brak działań ubocznych)

Nie wszystkie bakterie fermentacji mlekowej stosowane do produkcji są probiotykami,

bowiem nie wszystkie szczepy wywołują w organizmie człowieka jednakowy

efekt prozdrowotny.

Dawkowanie

            Dawka probiotyku musi być ustalona na podstawie badań klinicznych. Amerykańska Agencja ds. Żywności i leków FDA stwierdziła, że dawka powinna być zależna od szczepu i powinna wynosić dziennie 10⁶-10⁹ 10⁸-10¹⁰ CFU, aby mówić o efektach zdrowotnych. Są również probiotyki, które działają w mniejszej dawce i są to przede wszystkim probiotyki dla dzieci. Dzienna ilość mikroorganizmów probiotycznych dla niepatogennych drożdży Saccharomyces boulardii powinna wynosić 250-500 mg. Przykładowo przyjmowanie dziennie 100 milionów Bifidobacterium infantis 35264 łagodziło objawy zespołu jelita drażliwego.(4)

Stosowanie wyższych dawek jednorazowo mija się z celem, ponieważ organizm nie jest w stanie zaadoptować na raz tak dużej ilości bakterii probiotycznych, a dodatkowo możemy zaobserwować lekkie bóle brzucha, a nawet biegunkę. Lepiej przyjmować probiotyk 2 razy dziennie. Umiar wskazany jest we wszystkimJ Są czasami przypadki, kiedy powinniśmy zadziałać silniej na organizm i musimy zastosować więcej niż jeden preparat dziennie. Jak najbardziej można tak zrobić, należy jednak pamiętać o odstępach w przyjmowaniu danych preparatów.

Ps. Jeżeli preparat jest w kapsułce nie należy go wysypywać, producent nie bez przyczyny zastosował kapsułkę w celu chociażby, aby chroniła bakterie probiotyczne przed silnie działającym kwasem solnym.

Jak przyjmować:

• Polecam w trakcie posiłku lub tuż po
• Popijać letnią wodą (nigdy gorącą)
• Dlaczego nie przyjmować na czczo? Niskie pH żołądka niszczy osłonkę kapsułki z probiotykiem, a później uszkadza „organizmy” w niej zawarte. Posiłek działa ochronnie na kultury bakterii zawarte w probiotyku, ponieważ buforuje soki żołądkowe. (61)

Jak przechowywać:

Zgodnie z zaleceniami producenta. Uważać na światło, wilgotność powietrza i na temperaturę. Te, które musza być przechowywane w lodówce bezwzględnie należy tego przestrzegać!!

Czy warto zainwestować w dobry probiotyk?

Ja osobiście uważam, że tak. Niestety dobry probiotyk musi trochę kosztować. Tutaj warto przeanalizować raport NIK z 2017 roku, w którym pokazane było jak w wielu dostępnych w aptekach probiotykach nie odnaleziono min. żywych kultur bakterii, a pieniądze na nie wydane były równoznaczne z wyrzuceniem ich w błoto!!!! (68)

Probiotyki jak wybierać?

Każdy szczep probiotyczny powinien zostać nazwany zgodnie z międzynarodowym Kodem Nomenklatury np. Lactobacillus (nazwa rodzaju) rhamnossus (nazwa gatunku) GG ATTC 53103 (oznaczenie literowo cyfrowe szczepu). Szczep, aby mógł być uznany za probiotyczny, musi wykazywać szereg udokumentowanych klinicznie korzyści zdrowotnych. Działanie probiotyczne może odnosić się jednak zawsze tylko do jednego testowanego szczepu, nie do gatunku, rodzaju lub do ogółu bakterii mlekowych (5,6,7,8)

Na czym polega dobroczynne działanie probiotyków? (9,10,11)

• Zmniejszają produkcję toksycznych metabolitów
• Eliminują niekorzystne dla zdrowia mikroorganizmy
• „Znoszą” efekt nietolerancji laktozy (działanie bakteryjnej B-galaktozydazy na laktozę)
• Działanie przeciwalergiczne (min. zapobiegają przedostawaniu się antygenu do krwi)
• Właściwości przeciwnowotworowe (min. wiążą kancerogeny, hamują wzrost komórek rakowych)
• Wpływ na stężenie lipidów we krwi (obniżają poziom cholesterolu)
• Obniżają ciśnienie
• Pozytywnie wpływają na leczenie infekcji moczowo-płciowych
• Stymulują produkcję śluzu jelitowego
• Korzystnie wpływają na poprawę pracy systemu immunologicznego
• Wspomagają leczenie Helicobacter pylori
• Regulują motorykę przewodu pokarmowego (biegunki, zaparcia)
• Pozytywnie wpływają na samopoczucie, a nawet na leczenie depresji

Do czynników wywołujących dysbiozę zaliczamy (48):

• Antybiotyki, NLPZ, PPI
• Nieprawidłową dietę bogatą w produkty przetworzone, zbyt małą ilość błonnika, tłuszcze trans
• Stres fizyczny i psychiczny
• Infekcje
• Zabiegi chirurgiczne w znieczuleniu
• Czynniki genetyczne
• Chemioterapia i Radioterapia

Dysbioza jelitowa jak wpływa na organizm? (70)

• Mózg (↓ sytości)
• Wątroba (↑zapalenia)
• Tkanka tłuszczowa (↑ triglicerydów oraz zapalenia)
• Mięśnie (↓oksydacji kwasów tłuszczowych)
• Nabłonek jelitowy (↑ przepuszczalności)
  

W takim razie jakie probiotyki stosować w danych jednostkach chorobowych?

Biegunki ostre u dzieci

• Lactobacillus reuteri ATCC 55730 (12) w 2007 został on zastąpiony przez „ szczep potomny” Lactobacillus reuteri DSM 17938 (13) dostępny w Polsce w BioGaia
• Saccharomyces boulardii (17, 18)

Biegunki po antybiotykoterapii (u dzieci i dorosłych)

• Lactobacillus rhamnosus GG (ATCC 53103) (14, 15, 16)
• Saccharomyces boulardii (17, 18)

Probiotyki w trakcie stosowania antybiotyku- stosujemy je, żeby uchronić organizm przed przerostem Clostridium difficile, wtedy nie warto próbować odbudowywać mikrofrolę jelitową, a skupiamy się na tym, aby „ zniszczenia” wywołane stosowaniem antybiotyku były jak najmniejsze. Natomiast po antybiotykoterapii zalecane są preparaty wieloszczepowe.

• Lactobacillus rhamnosus GG (ATCC 53103) (14, 59)
• Saccharomyces boulardii (59, 60)

Odbudowa równowagi mikrobiologicznej przewodu pokarmowego nawet po krótkotrwałej antybiotykoterapii z całą pewnością trwa dłużej niż kilka dni. Optymalny czas kuracji probiotycznej to co najmniej 6 tygodni, a czasami nawet kilka miesięcy w zależności oczywiście od wielu innych czynników, które mogłyby pogłębiać dysbiozę. (69)

Biegunki po napromieniowaniu podczas leczenia choroby nowotworowej

·        Vivomixx VSL # 3 (19)

·        Lactobacillus rhamnosus GG (LGG) (20, 21)

Zaparcia

Spora część badań pokazała, że suplementacja pewnych szczepów probiotyków może zredukować zaparcia zarówno u dorosłych jak i u dzieci. (54, 55)

·        Bifidobacterium longum W11 (58)

·        Wieloszczepowe suplementacje probiotyczne (56)

Helicobacter Pylori

• Lactobacillus reuteri DSM 17938 (22)
• Lactobacillus acidophilus (23)
• Saccharomyces boulardii (60)

Grzybica w jamie ustnej

• Lactobacillus reuteri ATCC 55730 (24, 25, 26) w 2007 został on zastąpiony przez „ szczep potomny” Lactobacillus reuteri DSM 17938 (13) dostępny w Polsce w BioGaia
• L. plantarum 299v (26)

Alergie pokarmowe i atopowe zapalenie skóry u dzieci (również u niemowląt) i jako prewencja u kobiet w ciąży obciążonych wywiadem z AZS i\ lub alergią pokarmową

• Lactobacillus rhamnosus GG (LGG) (27, 28, 29, 30)

Wrzodziejące zapalenie jelita grubego (remisja)

• Saccharomyces boulardii (31)
• VSL#3 (u nas w Polsce Vivomixx) (32, 33)
• Escherichia coli Nissle 1917 (34)

Zespół jelita drażliwego (IBS)

• Bifidobacterium infantis 35624 (4, 35, 36)
• L. plantarum 299v (37, 38) w postaci biegunkowej, nie zalecany prze jelicie drażliwym z tendencją do zaparć
• Vivomixx VSL # 3 ( 39) zalecane przy wzdęciach, biegunce jak również w zaparciach
• Escherichia coli Nissle 1917 badanie prowadzone na dzieciach w 4 grupach: 1 bólowo- zaparciowa, 2 bólowo-biegunkowa, 3 naprzemiennie zaparciowo- biegunkowa oraz 4 z bólem niespecyficznym – poprawa u 80% badanych. (40)
• Wieloszczepowe suplementacje probiotyczne są skuteczne u osobników z IBS postać zaparciowa (56)
• Bifidobacterium longum W11- u osób z postacią zaparciową IBS (57)

Depresja

          Jelita i mózg są bezpośrednio połączone nerwem błędnym, wchodzącym w skład tzw. osi jelitowo-mózgowej. Depresja i stany lękowe są powszechne u pacjentów z zespołem jelita drażliwego (IBS), która to choroba ma źródło, w wadliwie funkcjonującym układzie immunologicznym powodującym stany zapalne jelita. Istnieje mnóstwo dowodów wskazujących na związek między florą bakteryjną jelita, a stanem zapalnym. Stosowanie odpowiednich probiotyków powoduje zmniejszenie stanu zapalnego w organizmie, a tym samym eliminowanie źródła depresji. (49, 50). Niestety, w niektórych badaniach nie wyróżniono dokładnego oznaczenia szczepu probiotycznego (brak oznaczeń literowo- cyfrowych):

• Bifidobacterium infantis – Wykazano, iż ten probiotyczna bakteria podwyższa zawartość tryptofanu będącego substratem do produkcji hormonu szczęścia, czyli serotoniny. Jednocześnie podaż probiotyku istotnie zmniejszała stan zapalny. (51)
• Lactobacillus rhamnosus – zmniejsza poziom stresu, lęku i objawów związanych z depresją. (52)
• Lactobacillus helveticus R0052 i Bifidobacterium longum R0175- zmniejszają objawy depresji i lęku (53)

Kolki niemowlęce

Lactobacillus reuteri DSM 17938 (41, 42)

Nowotwór jelita grubego

• Lactobacillus rhamnosus GG (LGG) + BB12 ( Bifidobacterium animalis subsp.lactis Bb12 ) (43)

Kandydoza pochwy oraz leczenie infekcji dróg moczowych (62,63, 64)

·        Lactobacillus rhamnosus GR-1

·        Lactobacillus reuteri RC-14

Patofizjologia przedwczesnego porodu

• Lactobacillus rhamnosus GR-1 (64, 65, 66, 67)

Cukrzyca\ insulinooporność

            Probiotyki mogą zwiększać wrażliwość na insulinę i zmniejszać odpowiedź autoimmunologiczną poprzez modulowanie mikroflory jelitowej oraz zmniejszanie reakcji zapalnych i stresu oksydacyjnego. (44) Ponadto probiotyki wykazują pozytywne działanie w redukcji hiperglikemii i hiperinsulinemii. Wyniki badań sugerują, że suplementacja probiotyczna może być użyteczna, w zapobieganiu chorobom metabolicznym wywołanym dietą, takim jak cukrzyca typu 2 lub insulinooporność (45, 46, 47)

Według mnie warto wypróbować probiotyki wieloszczepowe, w celu odbudowy mikroflory bakteryjnej i niwelowania stanu zapalnego:

• Sanprobi Super Formula
• Sanprobi Barrier
• Swanson Epic Pro
• Vivomixx
• Joy day

Nadwaga\ otyłość

          Zdrowe jelita i prawidłowa mikroflora może być dodatkową zaletą w walce z nadwagą i otyłością!! Często na różnych forach czytam wypowiedzi osób, które piszą, że jedzą mniej, więcej ćwiczą i nadal nie widzą efektów. Zniechęceni sięgają po „diety cud”, które często prowadzą do efektu jo-jo. To natomiast prowadzi do rozregulowania układu pokarmowego, niedoborów pokarmowych, zatrzymywania się wody w organizmie i dalszych problemów z wagą. Musimy pamiętać, że zbędne kilogramy są powiązane ze stanem zapalnym organizmu. Dlatego mikloflora jelitowa jest coraz częściej uznawana jako „sojusznik” w walce z nadwagą i otyłością. Otyłość jest ściśle skorelowana ze stanem zapalnym w tkance tłuszczowej, a utrzymywanie tkanki tłuszczowej w stanie mniejszego stanu zapalnego wymaga integralności jelitowej . Obecnie stan wiedzy pozwala na wyciągnięcie wniosków, że mikroflora ma wpływ na leczenie nadwagi i otyłości. Niestety brak nadal jednoznacznych wskazań które konkretnie szczepy powinny być podawane. Sugeruje się, że probiotyki zawierające bakterie z rodzaju Lactobacillus, Bifidobacterium, mają pozytywny wpływ na organizm.

Według mnie warto wypróbować probiotyki wieloszczepowe, w celu odbudowy mikroflory bakteryjnej i niwelowaniu stana zapalnego:

• Sanprobi Super Formula
• Sanprobi Barrier
• Swanson Epic Pro
• Vivomixx
• Joy day

A co z naturalnymi produktami fermentowanymi czy one nie wystarczą?

Wiele osób zastanawia się, czy nie wystarczy regularne jedzenie produktów, które uznaje się za bogate w probiotyki: kiszonki, jogurty czy kefiry. Są to z pewnością doskonałe produkty i warto wprowadzić je do swojej diety (jeżeli nie mamy zdiagnozowanych oczywiście nietolerancji np. na kazeinę), ale to może być niestety za mało, aby pozbyć się dysbiozy jelitowej w różnych schorzeniach.

TUTAJ POBIERZECIE TABELĘ, Z KONKRETNYM SZCZEPEM PROBIOTYCZNYM WSKAZANYM W DANEJ DOLEGLIWOŚCI ORAZ W JAKIM PROBIOTYKU WYSTĘPUJE (NAZWA HANDLOWA)

Podsumowanie:

• Na opakowaniu probiotyku musimy poszukać pełnej nazwy szczepu, czyli takiej jak np. Lactobacillus casei DN-114 001. Samo określenie Lactobacillus rhamnosus albo Lactobacillus casei nic nam nie daje, bo każdy szczep działa inaczej. Równie ważne jest znalezienie suplementu, na którym będzie widniała informacja o ilości znajdujących się w nim bakterii.
• Probiotyki pomagają zwiększyć liczbę pożytecznych bakterii i zmniejszyć liczbę szkodliwych bakterii w twoim ciele
• Zaburzenia flory bakteryjnej prowadzą do przewlekłych stanów zapalnych i nieprawidłowej funkcji jelit. A jelita to miejsce, gdzie buduje się nasza odporność
• Wszystko w organizmie jest ze sobą połączone, musimy tylko umieć analizować całość, a nie pojedyncze objawy.
• Nie ma probiotyków uniwersalnych na wszystko
• Inny rodzaj probiotyków powinien być stosowany podczas antybiotykoterapii, a inny po jej zakończeniu. Odbudowa mikroflory jelitowej może trwać od kilku do nawet kilkunastu tygodni….

• Podczas przyjmowania antybiotyku można dla większej ochrony jelit jednocześnie stosować Saccharomyces boulardii (np. razem z śniadaniem) i Lactobacillus rhamnosus GG (ATCC 53103) np. po kolacji.
• Nie wolno łykać razem probiotyku i antybiotyku (antybiotyk niweluje działanie probiotyku), należy zachować kilkugodzinny odstęp.
• Preparat probiotyczny zawierający więcej niż jeden szczep musi być przebadany pod względem „oddziaływania” poszczególnych szczepów na siebie. Szczepy te powinny ze sobą „współpracować”, a nie konkurować!!
• W biegunkach „ podróżnych” lub jako prewencja „klątwy faraona” zaleca się stosowanie Saccharomyces boulardii i Lactobacillus rhamnosus GG (ATCC 53103).

Pamiętajmy, że każdy z nas jest inny i nawet zalecany konkretny preparat na dana dolegliwość, który pomógł wielu osobom u nas może okazać się nieskuteczny!!!

Dlatego nie warto się zniechęcać tylko szukać idealnego probiotyku dla siebie!!!

1. FAO: Guidelines for the Evaluation of Probiotics in Food, Report of a Joint FAO/WHO Working Group on Drafting Guidelines for the Evaluation of Probiotics in Food. London, Ontario, Kanada, 30 kwietnia i 1 maja 2002.
2. Clarification of the definition of a probiotic – http://www.isapp.net
3. Schaafsama G.: State-of-the-art concerning probiotic strains in milk products. IDF Nutr. Newsl.,1996, 5, 23-24.
4. www.worldgastroenterology.org
5. FAO: Guidelines for the Evaluation of Probiotics in Food, Report of a Joint FAO/WHO Working Group on Drafting Guidelines for the Evaluation of Probiotics in Food. London, Ontario, Kanada, 30 kwietnia i 1 maja 2002,
6. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18762263https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19026645
7. Vasiljevic T., Shah N.P.: Probiotics – from Metchnikoff to bioactives. Int. Dairy J., 2008, 18, 714-728.
8. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4856447/
9. Borchers A.T., Selmi C., Meyers F., Keen C.L., Gershwin M.E.: Probiotics and immunity. J. Gastro-enterol., 2009, 44, 26-46
10. Sanders M.E.: How do we know when something called „probiotic“ is really a probiotic? A guide-line for consumers and health professionals. Func. Food Rev., 2009, 1, 3-12.
11. Sanders M.E., Gibson G., Harsharnjit S.G., Guarner F.: Probiotics: their potential to impact human health, CAST Issue Paper, 2007, 36, 1-20.
12. A. Chmielewska, M. Ruszczyński, H. Szajewska Lactobacillus reuteri strain ATCC 55730 for the treatment of acute infectious diarrhoea in children: a meta-analysis of randomized controlled trias Pediatr Współcz, 10 (2008), pp. 32-36
13. http://www.biogaiascience.com/history-lactobacillus-reuteri
14. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/26365389
15. Sazawal S., Hiremath G., Dhingra U., Malik P., Deb S., Black R.E.: Efficacy of probiotics in pre-vention of acute diarrhoea: a meta-analysis of masked, randomised, placebo-controlled trials. Lancet Infect. Dis., 2006, 6, 374–82.
16. Szajewska H., Skórka A., Ruszczyński M., Gieruszczak-Białek D.: Meta-analysis: Lactobacillus GG for treating acute diarrhoea in children. Aliment. Pharmacol. Ther., 2007, 25, 871–881.
17. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4125647/
18. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15740542
19. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4065928/
20. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/28919861
21. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2360429/
22. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/24178436
23. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/12188456
24. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16945898
25. Nikawa H, Makihira S, Fukushima H, Nishimura H, Ozaki Y, lshida K, Darmawan S, Hamada T, Hara K, Matwumoto A, Aimi R: Lactobacillus Reuteri in bovine milk fermented decreases the oral carriage of mutans streptococci. lnt J Fcnd Microbiol 2004, 95:219-223.
26. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2908555/
27. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11069570
28. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9042042
29. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11297958
30. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3763666/
31. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/12840682
32. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15984978
33. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19174792
34. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18810672
35. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19367213
36. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16863564
37. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3419998/
38. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11711768
39. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16185307
40. http://www.egms.de/static/en/journals/gms/2010-8/000096.shtml
41. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3761958/
42. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/27380594
43. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17284748
44. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/28436760
45. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4078018/
46. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17084593
47. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/25630516
48. Marlicz W i wsp. Polski Merkuriusz Lekarski 2012, XXXII, 187
49. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4997396/
50. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/12108820
51. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18456279
52. http://www.pnas.org/content/108/38/16050
53. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/20974015
54. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17312986
55. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/27275105
56. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/27595104
57. Gastroenterologia Kliniczna 2015;7(4):124-127
58. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17312986
59. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2722518/
60. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3296087/
61. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/22146689
62. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19187507
63. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19753131
64. https://www.optibacprobiotics.co.uk/live-cultures/probiotics-database/lactobacillus-rhamnosus-gr-1
65. Gardiner G. et al., (2002), ‘Persistence of Lactobacillus fermentum RC-14^® and Lactobacillus rhamnosus GR-1^® but not L. rhamnosus GG in the Human Vagina as Demonstrated by Randomly Amplified Polymorphic DNA’. Clin, Vaccine Immunol, 9(1): 92-96.
66. Gardiner E. et al., (2002), ‘Oral administration of the probiotic combination Lactobacillus rhamnosus GR-1^® and L. fermentum RC-14^® for human intestinal applications’. International Dairy Journal, 12(2–3):191–196.
67. Yeganegi M. et al., (2011), ‘Lactobacillus rhamnosus GR-1^® Stimulates Colony-Stimulating Factor 3 (Granulocyte) (CSF3) Output in Placental Trophoblast Cells in a Fetal Sex-Dependent Manner1’ Biol Reprod., 84(1): 8–25.
68. https://www.nik.gov.pl/aktualnosci/nik-o-dopuszczaniu-do-obrotu-suplementow-diety.html
69. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/20352091
70.  Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii 2013, tom 9, nr 1, 20-28